De kerstboom, een beknopte geschiedenis.

OVER INFLUENCERS AVANT LA LETTRE EN DE BAKERMAT.

Hebben jullie de aflevering gezien van de serie ‘Victoria’, waar er kerst wordt gevierd met voor het eerst een kerstboom als middelpunt? Een dennenboom versierd met glinsterende ornamenten en natuurlijk voorzien van een piek (een engel) en vele brandende kaarsjes? Die scene is geïnspireerd op de beroemde Victoriaanse gravure die in 1848 werd afgedrukt in ‘The Illustrated London News’ waarop de koninklijke familie was afgebeeld rondom een versierde kerstboom met cadeaus voor de kinderen onder de boom.

Het Engelse koningshuis had van oudsher al banden met Duitsland. Het was Charlotte van Mecklenberg-Strelitz, de echtgenote van Georg III die een oude, Middeleeuwse traditie uit Duitsland aan het Engelse hof introduceerde. Bronnen verhalen over de bakkersknechten van de stad Freiburg. Zij zetten in 1419 als een soort marketing stunt, een bont versierde dennenboom op, midden op het plein, vol met de heerlijkste baksels van peperkoek, gedroogd fruit en noten. De kinderen van de stad mochten er op 1 januari van snoepen.

Deze traditie bracht Charlotte naar Engeland. In de Queen’s Lodge in Windsor Castle zette ze jaarlijks een prachtige boom op, versierd met dit soort heerlijkheden. Deze traditie kreeg een enorme impuls toen de Duitse prins Albert van Saksen-Coburg, echtgenoot van koningin Victoria, de versierde Tannenbaum, of Christbaum (zoals de kerstboom in Duitsland ook wel genoemd wordt) die hij uit zijn jeugd kende, tot het stralende middelpunt maakte van het kerstfeest aan het hof. De gravure, die van deze scene werd gemaakt, ging als een foto of een hedendaagse Instagram of Facebook post de wereld over en beïnvloedde de rest van Europa en de VS. De koninklijke familie als influencer avant-la-lettre.

In het hart van Midden Europa waren al sinds de 16^de eeuw tal van glasfabrieken ontstaan. In beboste gebieden, langs rivieren op gronden rijk aan kalk en fijn zand. Hout was nodig voor het stoken van de ovens en om potassium (kalium carbonaat dat overblijft na het verbranden van hout) te maken. Naast kalk en zand een onmisbare grondstof voor het vervaardigen van glas. Langs de grens van het huidige Polen en Tsjechië, in de Boheemse landen en in Midden Duitsland ontstonden op verschillende plekken beroemde glasblazerijen. Glas was een kostbaar product. Gewild onder de aristocratie en kooplui.

De stad Lauscha in Thüringen was een van de eerste steden in Duitsland waar de glas(blaas)industrie bloeide. Een verre voorouder van Prins Albert, Johann Casimir van Saxen-Coburg verleende hier aan de firma Greiner & Mueller in 1590 de eerste licentie om glas te gaan fabriceren. Behalve gebruiksglas en glazen ogen voor poppen maakte deze firma ook kleine glazen kralen die in kettingen werden geregen en die werden gebruikt om de Tannenbaum mee te versieren.  Deze firma zag in het midden van de negentiende eeuw een markt voor kerstboomversieringen, versieringen in de geest van de traditie die de Freiburgse bakkersknechten in gang hadden gezet. Vormen van noten en verschillende soorten fruit waren de inspiratie bron voor de mond geblazen ornamenten die hun vorm kregen in een handgevormde mal van klei. Het holle object werd vervolgens voorzien van een dun laagje mercuur aan de binnenkant om de extra glans te geven. Vervolgens werden de vormen te drogen gezet en eenmaal droog met de hand beschilderd en voorzien van een haakje waaraan ze konden worden opgehangen. Zo ontstond de Kugel, de kerstbal zoals we die vandaag de dag kennen. De Kugeln uit Lauscha waren een inspiratie voor vele andere glasblazerijen die ieder met hun eigen vormen en decors een rijke manufactuur vormden in het hart van Europa en dat tot op de dag van vandaag doen.

Vanaf het midden van de negentiende eeuw veroverde de versierde kerstboom alle lagen van de bevolking en er kwamen tal van andere soorten ornamenten op de markt. Behalve glazen kerstornamenten, waren ook ornamenten van draad en papier maché populair.

Het grote succes van de ‘kerstbal’ kwam pas later, toen de Amerikaanse warenhuismagnaat Woolworth een vertegenwoordiger met Lauscha ornamenten op bezoek kreeg. Woolworth zag er niet echt een markt voor. Hij vond het maar zinloos, een bal van glas om op te hangen? Nogal breekbaar ook. Maar hij liet zich overreden om toch een partij in te kopen en het werd een succes fou. De glazen kerstbal veroverde Amerika.  In Europa nam de productie van mond geblazen kerstornamenten vanaf dat moment een hoge vlucht.

Tot op de dag van vandaag komen de mooiste kerstornamenten nog steeds uit de gebieden waar de traditie ooit begon. Waar het meesterschap van de glasblazers, mallenmakers en decorateurs zich heeft kunnen handhaven tussen alle moderne industrie. Wie zou er vermoeden dat achter de lichte verfijning van een traditioneel vervaardigd kerstornament noeste arbeid verborgen ligt? Dat een kerstbal door tal van handen is gegaan voordat hij zijn uiteindelijke vorm heeft gekregen en in de kerstboom kan hangen.

Vergankelijkheid is onlosmakelijk verbonden met glazen kerstornamenten maar gelukkig leeft de traditie nog steeds voort.

Voor wie nog een keer wil kijken naar de Kerst scène uit Victoria, deze staat hier:

https://www.youtube.com/watch?v=IFyuzJVLOEQ

Er is ook een prachtige film gemaakt over een glasblazers familie uit Lauscha waarin het ontstaan van de ‘kerstbal’ een van de verhaallijnen is. Een romantische film om te kijken tijdens de Kerst: Die Glasbläserin (2016).  Helaas nergens echt te streamen maar wel te zien in het Duits op You Tube of  verkrijgbaar op DVD via Amazon.

https://www.youtube.com/watch?v=FdC7tvUwmlc (kopieer de link in je browser)